Η ελιά στην Ελλάδα

Η ελιά στην Ελλάδα

Η ύπαρξη της ελιάς και η καλλιέργεια της στην Ελλάδα χάνεται στον χρόνο. Είναι πιθανόν εδώ να πρω-τοκαλλιεργήθηκε. Ο άνθρωπος, στην Ελλάδα, την χρησιμοποιεί στη διατροφή του από την Προκεραμική εποχή. Εχουν βρεθεί υπολείμματα κατεργασίας άγριας ελιάς στο Σουφλί.

Το 3500 π.Χ. στην Παλαιστίνη έχουμε τις πρώτες ενδείξεις καλλιέργειας της ελίας. Σίγουρα όμως χρησιμοποιούσαν ταυτόχρονα τον καρπό της άγριας ελιάς με της ήμερης.

Από την αρχή που ο άνθρωπος στην Ελλάδα χρησιμοποιεί την γραφή έχουμε αναφορές στο λάδι. Αν και οι πίό παλιές γραφές στην Κρήτη δεν έχουν ακόμα διαβαστεί, η διατήρηση των ίδιων συμβόλων από την ιερογλυφική και την Γραμμική Α στην Γραμμική Β, μας δίνει την πληροφορία της παμπάλαιας αναφοράς στο λάδι και την ελιά. Η συντομογραφία αυτή με τα σύμβολα, ιδεογράμματα, βάζει από εκείνη την εποχή, τουλάχιστον, την ελιά σε σημαντική θέση.

Η σημασία της καλλιέργειας της ελιάς είναι πολύ μεγάλη, ειδικά για τα νησιά, γιατί η ελιά μπορεί να φυτευθεί σε εδάφη που δεν είναι κατάλληλα γιά τα δημητριακά. Ετσι τα καλλιεργήσιμα εδάφη των νησιών που είναι πολύ λίγα μπόρεσαν να αυξηθούν σε σημείο που η ελιά να είναι πιό σημαντικό φυτό σε παραγωγή από τα δημητριακά. Το αποτέλεσμα ήταν η αύξηση πληθυσμού των νησιών, η βελτίωση της διατροφής καθώς και η δημιουργία προϊόντων για εμπόριο.

Οι τεχνικές καλλιέργειας της ελιάς και της παραγωγής του λαδιού διαμορφώθηκαν στη ελληνιστική εποχή και διατηρήθηκαν οι ίδιες στον ελληνικό χώρο μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα. Ετσι από τότε διαμορφώθηκε ο ξύλινος κοχλίας για έκθλιψη και το περιστρεφόμενο οριζόντιο «βόλι» για σύνθλιψη της ελιάς.

Η σημασία ειδικά του λαδιού στην ανάπτυξη του εμπορίου και στον πλούτο των αρχαίων ελληνικών πόλεων είναι τεράστια. Εξίσου σημαντική είναι η χρήση του λαδιού και ο συμβολισμός του στην θρησκεία. Με την έλευση του χριστιανισμού παίρνει ξεχωριστή θέση, από την βάπτιση, λάδι στη κολυμπήθρα, μέχρι την ταφή, λάδι στο φέρετρο κατά την ταφή. Η δύναμη του λαδιού δεν είναι μόνον βιολογική αλλά και μεταφυσική.

Παρ' όλη τη ιερότητα της, η ελιά απετέλεσε πρόβλημα περιβαλλοντικό που απασχόλησε από παλιά. Η κατεργασία της είχε απόβλητα και αναθυμιάσεις. Καθορίσθηκαν, λοιπόν, κανόνες από παλιά που διαμορφώθηκαν στην βυζαντινή νομοθεσία. Ετσι το εργαστήριο επεξεργασίας της «αμόργης» (αμούργια στην Ανδρο) δεν θα έπρεπε να βρίσκεται κάτω από ξένο σπίτι.

Στην νεώτερη εποχή αυτοί που βοήθησαν στην διαμόρφωση του ελληνικού τοπίου με τις γιγάντιες ελιές είναι κατ' αρχήν οι Βενετοί και μετά οι Γάλλοι. Αυτό που ενδιέφερε και τους δύο δεν ήταν απλά η διατροφή των κατοίκων αλλά η εμπορευματοποίηση του λαδιού. Το αποτέλεσμα είναι οι τεράστιοι ελαιώνες στα Ιόνια νησιά και την Κρήτη. Η καλλιέργεια της ελιάς προωθήθηκε πολύ από τους βενετούς στις βενετοκρατούμενες περιοχές στην τελευταία περίοδο της βενετοκρατίας στον 17ο αιώνα. Αλλά οι συγκρούσεις στους βενετοτουρκικούς πολέμους επιφέρουν καταστροφές ακόμα και στις ελιές. Ετσι έχουμε ολική καταστροφή του μεγάλου ελαιώνα της Πάρου.

Επίσης στην διαμόρφωση της εικόνας του τοπίου επέδρασαν έμεσα οι αποφάσεις της οθωμανικής εξουσίας που διαμορφώνει το κοινωνικό και οικονομικό περιβάλλον των νησιών μετά την ενσωμάτωση τους στην Οθωμανική αυτοιφατορία και επηρεάζει τις καλλιέργειες. Βασικές αποφάσεις είναι ο Αχτνα-μές για τις Κυκλάδες του 1523 και το Φιρμάνι γιά την Ανδρο του 1539 του Σουλεϊμάν Β' καθώς και ο Αχτναμές του Μουράτ Π του 1580 για τις Κυκλάδες.

Η καλλιέργεια της ελιάς στις Κυκλάδες αλλά και στην Ανδρο συγκριτικά με άλλα ελλαδικά μέρη έμεινε ασήμαντη παρα όλες τις προσπάθειες αύξησης της καλλιέργειας μετά την Επανάσταση. Την εποχή που ακόμα οι καλλιέργειες μπορούν να θεωρηθούν παραδοσιακές, τον Μεσοπόλεμο, ο ετήσιος μέσος όρος παραγωγής ελαιολάδου στην Ελλάδα ήταν 112.000 τόννοι ενώ για τις Κυκλάδες η αντίστοιχη παραγωγή 1.000 τόννοι. Επίσης ο ετήσιος μέσος όρος για βρώσιμες ελιές για την Ελλάδα ήταν 35.600 τόννοι ενώ για τις Κυκλάδες μόνον 250 τόννοι.